🌾 ऋतुसंधिलावण्यम् — ऋतुसंधेः शोभा

“यत्र अन्तः आरम्भे परिणमति, तत्र सौन्दर्यं श्वासयोः मध्ये तिष्ठति।”

ऋतुषु मध्ये क्षणोऽस्ति — न ग्रीष्मः, न वर्षा, न पतनं, न पुनर्जन्म। स एव कालः स्वश्वासं धारयति। आलोकस्य तीव्रता मृदुतां याति, वायुः स्वभाषां परिवर्तयति, च जगत् सर्वं पवित्रे विरामे तिष्ठति।एषः क्षणः — ऋतुसंधिलावण्यम्, ऋतुसंधेः लावण्यम्।

“ऋतु” इति कालचक्रः, “संधि” इति संगमः, “लावण्यम्” इति शोभा वा कृपा। एतेन त्रीणि शब्दानि मिलित्वा तद् सूक्ष्मं सौन्दर्यम् आवहन्ति यत्र एकस्य ऋतेः गमनं, अपरस्य आगमनं, मृदुना भावेन भवति।

वैदिके दृष्टौ ऋतु न केवलं मौसमः, किन्तु धर्मस्य नादः — विश्वस्य प्राणस्पन्दनम्। ऋतुसंधिः तस्य पुनरायोजनं, नवसन्तुलनं च।यथा बाह्ये ऋतवः परिवर्तन्ते, तथा अन्तरे आत्मा अपि स्वस्वरे परिवर्तनं करोति।

ऋतुसंधिलावण्यम् श्रवणेन मन्यते यथा उषःकाले च संध्याकाले मध्ये तिष्ठति जनः — यत्र प्रकाशः मेघे विलीयते, मेघः प्रकाशे। स्वराः मृदवः, परिवर्तनशीलाः — प्रत्येकः निश्चिनोति, “स्थास्यामि वा विलीयिष्ये वा।”

प्रकृतिः स्वपरिवर्तनं कदाचित् बलात् न करोति; सा शनैः, सौम्यतया परिवर्तते। पत्राणि एकस्मात् पतन्ति न, अपि तु क्रमशः। एतत् गीतं तस्यै मृदु-गत्याः स्तुतिः — सौम्य-परिवर्तनस्य काव्यम्।

अन्ततः एषा रचना संयमस्य प्रतीकः — प्रवाह-विरामयोः समत्वम्। यदा सर्वं स्थगितं भवति, तदा न रिक्तता — किन्तु पूर्णता।

अन्ते केवलं एषा वाणी शिष्यते —“कस्मिंश्चिद् ऋतु-संधौ कृपा तिष्ठति। न किञ्चित् नश्यति, केवलं स्वरं परिवर्तयति।”