🌑 उपसंहार (Upasamhāra — उपसंहार)

“यः अन्तः स एव आरम्भस्य प्रतिनादः।”

यदा प्रलयवारिधिः शान्तो भवति, यदा द्यौः स्वस्य अन्तिमं मेघप्रभायाः श्वासं त्यजति, तदा निःशब्दता प्रत्यागच्छति —न तु रिक्तत्वेन, अपि तु स्मरणरूपेण।सैव निःशब्दता उपसंहारः — प्रवाहस्य अन्त्यगति, ध्वनेः स्थैर्ये अवतरणम्, यात्रायाः स्वयमेव स्वमूले विलयनम्।

“उपसंहारः” इति शब्दः निष्कर्षं, संकलनं, समापनं वा वदति। परं तत्त्वतः सः न केवलं समापनं, किन्तु पवित्रसंयोगः —यत्र सर्वाणि भिन्नानि पुनः एकत्वे लीयन्ते।यथा तरङ्गाः सागरे विलीयन्ते, तथैव सर्वः स्वरः, सर्वः श्वासः, सर्वं कम्पनं अनन्ते लीयते।

सर्गचक्रात् आरभ्य, रेष्मणः घनत्वं, त्विषीमत्तोयोत्सर्गस्य वर्षा, सूक्ष्मभूतस्य जागरणं, नितान्तनीरस्य विलयश्च —एतानि सर्वाणि परं ज्ञानं सम्पादयन्ति। यत् प्रारभ्यते, तत् सदा एव एतस्मिन् क्षणे प्रत्यावर्तते।

उपसंहारः एव अनुभूयते यथा ध्वनियात्रा एव जीवयात्रा। विस्तारः संकोचः, सृष्टिः संहारः — ब्रह्माण्डस्य निःश्वासः। अन्त्यनादाः न विसर्जनम्, किं तु स्मरणम्। प्रत्येकः प्रतिनादः इति वदति — “एषः त्वमेव।”

संगीततः एषः खण्डः यथा विश्वं विश्रान्तिं प्राप्नोति। वाद्यस्वराः शनैः शनैः मन्दन्ते — यथा नक्षत्राणि प्रभाते।शब्दाः लघवः, परं गाम्भीर्ययुक्ताः — गर्जनानन्तरं निःशब्दतायामिव।स एषः न शब्दः, किं तु स्वीकारः।

आध्यात्मिकदृष्ट्या, उपसंहारः मोक्षरूपः।न पलायनं, किं तु बोधः। साधकः विज्ञायते — मार्गो नासीत्, केवलं स्मरणम्। यथा जीवः न गच्छति ब्रह्मणः प्रति, किं तु स्वयमेव तत्स्वरूपत्वं वेत्ति। एवं प्रवाहः न समाप्तः, किं तु स्रोतसि प्रत्यागतः।

भारतीयब्रह्माण्डदर्शनम् उक्तं यत् — प्रत्येकः चक्रः विश्रान्तौ एव समाप्तः, न विनाशे।सः विश्रामः प्रलयरूपः — निःश्वासः सृजनपूर्वकः। शब्दः न लुप्यते, परं पूर्णत्वं प्राप्नोति। तस्मिन् शान्तौ उपसंहारः विश्रान्तिं लभते।

अन्ते निःशब्दता न सङ्गीतस्य बहिः अस्ति — सा एव सङ्गीतम्। सः अन्त्यः पवित्रः स्वरः — यं न वादयितुं शक्यते, केवलं अनुभावयितुं शक्यते।

तस्मिन् मौने नित्यं कश्चन स्वरः वदति —

“त्वमेव प्रवाहः।त्वमेव तडित्वान्।त्वमेव निःशब्दता।”

उपसंहारः न प्रवाहस्य अन्तः, अपि तु तस्य स्मरणम्।चक्रं संलयं गच्छति, पुनः प्रारम्भार्थम्।

🕉️“यत् मौने समाप्तं, तत् प्रकाशे आरभ्यते।यत् प्रकाशे आरभ्यते, तत् मौने एव निवर्तते।”